Η ιδέα για τη συγκέντρωση του υλικού που θα γέμιζε τις σελίδες ενός λεξικού του γλωσσικού ιδιώματος των Ερεσίων ξεκίνησε πριν από πολλά χρόνια όταν σε ένα τεύχος του περιοδικού «ΕΡΕΣΟΣ» που εκδίδεται από το Σύλλογο των Απανταχού Ερεσίων «Ο ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ» δημοσιεύθηκαν λέξεις της ντοπιολαλιάς μας, για να τις θυμηθούν οι παλιότεροι και να τις γνωρίσουν οι νεότεροι.
Από τότε κουβαλούσα πάντα μαζί μου ένα «τιφτιρέλ’» δηλ ένα μικρό τετράδιο για να καταγράφω όποια λέξη άκουγα στα καφενεία του χωριού, κατά τις καλοκαιρινές μου διακοπές, στις γειτονιές από παλιές μου γειτόνισσες, στις συγκεντρώσεις των «Απανταχού Ερεσίων» στην Αθήνα ή από γραπτές πηγές.
Οι γνώσεις μου γύρω από τα γλωσσικά θέματα εξαντλούνται σε αυτές που μπορεί να έχει ένας καλός μαθητής του γυμνασίου Άντισσας και στη συνέχεια του Α’ γυμνασίου Μυτιλήνης ή των κατοπινών μου σπουδών στο χώρο του οικονομικού και τραπεζικού τομέα, τον οποίο υπηρέτησα επί 37 χρόνια.
Η εργασία αυτή δεν αποσκοπεί στο να αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές για τη γλωσσολογική της αρτιότητα, αλλά στο να συντελέσει στην καταγραφή και ιστορική διατήρηση ενός λεκτικού ιδιώματος της γενέτειράς μου, που κάθε μέρα και πιο πολύ, πλησιάζει προς το κατώφλι της λήθης, μέχρι να εξαφανιστεί τελείως ή να πάρει άλλη γλωσσική μορφή.
Σε αρκετά λήμματα πέρα από την ερμηνεία δίνεται και η ετυμολογία η οποία αντλήθηκε από τις πηγές της βιβλιογραφίας και δεν αποτελεί αντικείμενο δικής μου έρευνας μια και οι γλωσσολογικές μου δυνατότητες δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο.
Στη γραφή και τη φωνητική απόδοση του ιδιώματος άντλησα σημαντική βοήθεια από το βιβλίο της Νίκης Χ. Ταστάνη «ΛΕΣΒΙΑΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ, Λεξικό γλωσσικού ιδιώματος Παρακοίλων, έκδοση Δήμου Καλλονής, Αθήνα 1998», κάνοντας βέβαια τις αναγκαίες προσαρμογές στο γλωσσικό ιδίωμα των Ερεσίων. Σημαντικά στοιχεία στην παρούσα Β’ έκδοση άντλησα και από το βιβλίο του Αρ. Στεργέλλη «ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΛΩΜΑΡΙΟΥ», έκδοση του Συνδέσμου Πλωμαριτών Αττικής «Βενιαμίν ο Λέσβιος», Αθήνα 2017
Σημαντική βοήθεια είχα επίσης απ’τους συμπατριώτες μου Σταύρο Ιωσ. Γαληνό, Ιωάννη Θερ. Κόβρα, Ευάγγελο Συμ. Ξενέλλη, Αχιλλέα Ανδρ. Κούκκο, Αλίκη Θεοδ. Κούκκου, Μιλτιάδη Βασιλ. Λαμπρινίδη, Νικόλαο Γαβρ. Ελευθερίου και την Άρτεμη Αποστ. Μυλοπτέρη τους οποίους θερμά ευχαριστώ.
Επίσης σημαντική βοήθεια άντλησα και από το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο αείμνηστος Καθηγητής Μαθηματικών Λουκάς Λ. Λουκίδης «με την ευχή και την ελπίδα να συμπληρωθεί, να ερευνηθεί, να ερμηνευθεί και να κυκλοφορήσει λεξικογραφημένο», όπως έγραφε στις πρόχειρες σημειώσεις που κρατούσε. Αρκετές από τις λέξεις αυτές έχουν λημματογραφηθεί και συμπεριλαμβάνονται στο ανά χείρας λεξικό ενώ για άλλες συνεχίζεται η έρευνα.
Τέλος ιδιαίτερη μνεία οφείλω να κάνω στην εργασία του ερευνητή – γλωσσολόγου κ. Σταύρου Κατσουλέα που το 1989 επισκέφθηκε το χωριό μας και συγκέντρωσε πολύτιμο υλικό από τους συγχωριανούς μας Δημήτρη Παναγ.Παπάμαλλη, ναυτικό, Σταύρο Γεωργ. Βατουσιανό, ψαρά και Αντώνη Χρ. Ράλλη, ψαρά. Το υλικό αυτό έχει συμπεριληφθεί στην παρούσα εργασία.
Η συγκίνησή μου είναι μεγάλη που μετά από 15 χρόνια επανεκδίδεται το παρόν Λεξικό και οι λόγοι είναι βασικά δύο:
Ο πρώτος λόγος είναι ότι με την έκδοση αυτή ικανοποιείται η επιθυμία πολλών συγχωριανών μου, και όχι μόνο, να προμηθευτούν το Λεξικό, που δεν είχαν την ευκαιρία να το αποκτήσουν κατά την πρώτη του έκδοση.
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι, πέρα από τα δεκάδες νέα λήμματα που καταγράφηκαν, προστέθηκαν στο τέλος του βιβλίου δύο ξεχωριστοί πίνακες, ο ένας με παρωνύμια (παρατσούκλια) Ερεσίων και ο άλλος με τοπωνύμια της Ερεσού.
Η καταγραφή τους αποσκοπεί στο να περισώσει ένα λαογραφικό πλούτο που με την παρέλευση των γενεών τείνει να εξαφανιστεί. Και είναι απαραίτητο το υλικό αυτό να καταγραφεί και διασωθεί γιατί είναι ένα τρανό δείγμα της πνευματικότητας των συγχωριανών μας και μια από τις συνιστώσες του λαϊκού πολιτισμού μας.
Στην παρούσα Β’ έκδοση οφείλω να ευχαριστήσω κατ’ αρχήν το Σύλλογό μας των Απανταχού Ερεσίων «Ο ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ» που με χαρά αποδέχτηκε την πρότασή μου να επανεκδώσει το Λεξικό, μέσα στα στενά οικονομικά του πλαίσια.
Στη συνέχεια οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους Γιώργο Καρτέρη, Ίαιν Μίλλερ, Ευάγγελο Ξενέλη, Βασίλη Αμερικάνο, Παναγιώτα Βουβουλούδα, Παναγιώτη Καραγρηγορίου, Στέλιο Τελωνιάτη και πολλούς άλλους συγχωριανούς που με το υλικό που και εκείνοι είχαν συγκεντρώσει, αλλά και με τις γνώσεις τους, συνέβαλαν αποφασιστικά στον εμπλουτισμό και την ποιοτική αναβάθμιση του αρχικού Λεξικού.
Τέλος, πέρα από τον αείμνηστο Λουκά Λ. Λουκίδη (1914-1996) που μνημονεύω και στην πρώτη έκδοση, πρέπει να αναφέρω και τον θείο μου Κων/νο Χαραλ. Δεμίρη (1895-1980) που ήταν ο πρώτος σύγχρονος Ερέσιος που καταπιάστηκε με τη συγκέντρωση ιδιωμάτων τα οποία, προς το τέλος της ζωής του, είχε δώσει στον Ίαιν Μίλλερ, λάτρη της Ερεσού και πολύτιμο συνεργάτη στην παρούσα έκδοση.
ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΛΛΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΜΑΣ
Η κυκλοφορία του λεξικού του Χαράλαμπου Δεμίρη από το Σύλλογο των Απανταχού Ερεσίων Θεόφραστος, το 2003, αποτέλεσε μια καθοριστική πρωτοβουλία για την ιστορία και την περιπέτεια της ντόπιας λαλιάς. Πέρα από τη διάσωση ενός σημαντικού αριθμού λέξεων, έθετε σιωπηρά σε δημόσια κρίση την ερμηνεία, τη γραφή και την εκφορά τους. Ανταποκρινόμενοι στο δεκαπεντάχρονο (2003-2018) σιωπηρό αίτημα, εξόν από τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις που κάναμε, παραχωρήσαμε λέξεις και φράσεις που μαζεύαμε για πάνω από σαράντα χρόνια, ώστε να στηρίξουμε την προσπάθεια τού συγγραφέα και του Συλλόγου συμβάλλοντας, κατά το δυνατόν, στην πιστότητα και στον πλούτο που θα πρέπει να έχει ένα λεξικό.
Είναι αδύνατο να βρεις και να περιγράψεις τη σημασία μιας λέξης αν δεν ξέρεις να τη χρησιμοποιείς, η σημασία της εξάγεται από τη χρήση της, με δυσκολία στις περισσότερες περιπτώσεις, και προϋποθέτει καλή γνώση της καθομιλουμένης. Ενώ, λοιπόν, η χρήση μια λέξης γίνεται αυτόματα, η ερμηνεία της χρειάζεται περίσκεψη και μόχθο, διαφορετικά μπορεί να πέσεις έξω, να δώσεις λάθος ή ελλιπή ερμηνεία. Η λέξη χακ, για παράδειγμα, και η λέξη γκιόνης περιγράφουν το ίδιο πουλί, ωστόσο η λέξη χακ σημαίνει (μτφ.) κάτι περισσότερο (αδύνατος, ξερακιανός). Η λέξη λουβιάζου (προσβάλλομαι ή πάσχω από λέπρα), στην εποχή μας, θα ήταν λογικό να μένει στα αζήτητα, ωστόσο, είναι δημοφιλής, σε αντίθεση με την αντίστοιχη λέξη της καθομιλουμένης λωβιάζω. Αυτό συνέβη για τον απλό λόγο ότι η λέξη λουβιάζου, παρότι έχει αποβάλει την αρχική σημασία της, συνεχίζει να χρησιμοποιείται με την έννοια του καταπέφτω (όπως ο λεπρός), είμαι ράκος, δυστυχισμένος, έχω τα χάλια μου. Επειδή η φράση Τον λούβιασα απ’ του ξύλου είναι πολύ συνηθισμένη κι έχει πέραση στις νεότερες γενιές, υπάρχει τάση ταύτισης (παρερμηνείας) του ρήματος λουβιάζου με το ρήμα δέρνω. Το ρήμα στ’βάζου (στοιβάζω) στο τρίτο πρόσωπο, στ’βαζ’, λέγεται για σπυρί, καλόγερο ή απόστημα όταν μαζεύουν πύο προκαλώντας επίμονο πόνο και, γενικότερα, λέγεται για πληγή ή χτύπημα που δίνει ανάλογα σήματα. Γνωστή η αίσθηση, αλλά δύσκολη η ερμηνεία.
Στην περίπτωση που δεν ξέρεις τη χρήση μιας λέξης ή δεν την έχεις ακούσει καν, είσαι αναγκασμένος να αλιεύσεις την ερμηνεία της, να απευθυνθείς δηλαδή σε κάποιους που την ξέρουν και τη χρησιμοποιούν. Ας πούμε, για τη λέξη καψουρεύγουμι, ρωτάς τι σημαίνει και σου λέει ο ένας: Να, άμα δεις καμιά κουπιλούδα τσι σ’ αρέσ’. Σου λέει ο άλλος: Τούτος καψουρέφτσι κη γ’ναίκα τ τσι σ’ ένα μήνα παντρέφκαν. Πετάγεται κι ένας τρίτος: Έχου μια αν’ψιά, την καψουρεύγουντι πουλλοί, μα φκη ε μπιχιντά κανένα. Κάπως έτσι γίνεται η αλιεία, σε ομήγυρη, ώστε να έχεις σφαιρική άποψη. Εδώ, παρότι δε διατυπώνουν ξεκάθαρα την ερμηνεία της λέξης, είναι φανερό ότι υπάρχει συμφωνία σε σχέση με τη χρήση της, γεγονός που σου δημιουργεί λιγότερες αμφιταλαντεύσεις όταν επιχειρείς να την ερμηνεύσεις ο ίδιος.
Δεν υπάρχει όμως πάντα συμφωνία. Αν πιστέψουμε τον λεξικογράφο Θεολ. Βοσταντζόγλου που υποστηρίζει ότι οι λέξεις δεν έχουν την ίδια ακριβώς σημασία για όλα τα άτομα, είναι λογικό τότε να έχουμε διαφορές, ή και διαμάχες σε σχέση με τη σωστή χρήση τους, ακόμη την εκφορά ή την ορθογραφία τους, ανιφτώ ή ανιφδώ, ασπέτσα ή ασπέθα, στσιάχτρου ή στσιάστρου; Οι διαφορές και οι διαμάχες εντείνονται όταν η ρίζα της είναι τούρκικη από το γεγονός ότι αλλιώς την έπιασε το ένα αφτί και αλλιώς το άλλο. Παράλληλα, η αναζήτηση αυτής της ρίζας είναι δύσκολη, έως αδύνατη μερικές φορές, αφού οι Τούρκοι της Ερεσού, όντας χωριάτες, μιλούσαν κάποιο ιδίωμα που δεν υπάρχει στα σύγχρονα τούρκικα λεξικά. Αν λάβουμε τώρα υπόψη ότι η γλώσσα είναι κάτι ζωντανό που αλλάζει με τα χρόνια, μια λέξη μπορεί να αλλοιωθεί ή, όπως είδαμε πιο πάνω, να αποβάλει την αρχική σημασία της, με αποτέλεσμα να συναντάμε και ηλικιακές διαφορές στη χρήση και στην ερμηνεία της, άλλο πράμα να σημαίνει για έναν ογδοντάρη και άλλο για έναν μεσήλικα. Από γενιά σε γενιά, μάλιστα, όπως εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς, κάποιες λέξεις χάνονται, είναι γνωστές στον παππού και τη γιαγιά αλλά άγνωστες στα παιδιά και, φυσικά, στα εγγόνια.
Εξαιτίας, λοιπόν, των δυσκολιών ερμηνείας, καθώς και του κινδύνου απώλειας των λέξεων, η απόφαση του συγγραφέα και του Συλλόγου να επανεκδώσουν το λεξικό δεν μπορούσε παρά να στοχεύει σε μια νέα προσέγγιση, αναθεώρηση, εμπλουτισμό, επανόρθωση λαθών, αβλεψιών και παραλείψεων. Στις επαφές που είχαμε μαζί του, ο Χαράλαμπος Δεμίρης έδειξε να έχει τη βούληση, την έγνοια, τη φλόγα να λάβει υπόψη του αυτές τις παραμέτρους και να τις υπηρετήσει. Το λεξικό είναι πράγματι αναθεωρημένο και εμπλουτισμένο στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό· δώσαμε κι εμείς ένα χέρι, και το χαρήκαμε. Οι λέξεις δεν είναι δικές μας, ανήκουν στον τόπο, στην ιστορία και την παράδοση, στις γενιές που έφυγαν, στις άλλες που θα έρθουν· κάναμε το αυτονόητο, τις επιστρέψαμε, φροντίζοντας να τις αρματώσουμε με τη σωστή ερμηνεία, να ψάξουμε τη ρίζα ίσως, να τις εντάξουμε σε φράσεις.
Όμως, ένα λεξικό, όσο καλό κι αν είναι, δεν καλύπτει παρά ένα μέρος μόνο από το θέμα της διαλέκτου, τα άλλα θέματα, της γραμματικής, της σύνταξης και της προφοράς παραμένουν ανοιχτά. Παρότι, στις πρώτες σελίδες του λεξικού, βρίσκονται αναλυτικές οδηγίες προφοράς συμφώνων και φωνηέντων, υπάρχει απροθυμία απ’ τη μεριά των αναγνωστών να τις διαβάσουν και να τις εφαρμόσουν. Άλλωστε, λέξεις όπως κουνουσλούκ’, χουρ’ό, σαβουρ’άζου, τσιφάλ’, χ’μώνας, είναι αδύνατο να τις προφέρει κανείς αν δεν τις ακούσει πρώτα. Αλλά, ακόμη και τότε, χρειάζεται εξάσκηση για να το καταφέρει. Έτσι, ζωντανά ηχογραφημένα κείμενα από ανθρώπους που ξέρουν να προφέρουν και να χρησιμοποιούν τις λέξεις θα ήταν καλό, αν όχι αναγκαίο, συμπλήρωμα και μια σημαντική μαρτυρία για τις ερχόμενες γενιές.
Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας, λέει ο Γιώργος Σεφέρης· λέξεις που μοιάζουν άψυχες, ξεχασμένες στις σελίδες ενός λεξικού, μπορούν να ανακαλέσουν στη μνήμη μας πρόσωπα και γεγονότα, ακόμη και από ένα περιστασιακό, τυχαίο, βιαστικό κοίταγμα. Πήρι του ναμ, κάν’ βίνιου βίνιου, γιου γιου γιου, μπακαλούμ, μπατουνιάραμι, λουβιάσαμι, νταγιαναμαντίν… Ο αγέρας έφυγε, οι στιγμές, οι ψυχές είναι εκεί. Η απόφαση του συγγραφέα και του Συλλόγου να επανεκδώσουν το λεξικό έχει βαρύνουσα σημασία, γι’ αυτόν κυρίως το λόγο, διασώζει τα παιδιά, αυτά τα παιδιά των πολλών ανθρώπων.
Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας.
Σπέρνουνται γεννιούνται σαν τα βρέφη
ριζώνουν θρέφουνται με το αίμα.
Όπως τα πεύκα
κρατούνε τη μορφή του αγέρα
ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί
το ίδιο τα λόγια
φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου
κι ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί.
Τρία κρυφά ποιήματα (απόσπασμα)
Γιώργος Σεφέρης
Τέλος, πέρα από τον αείμνηστο Λουκά Λ. Λουκίδη (1914-1996) που μνημονεύω και στην πρώτη έκδοση, πρέπει να αναφέρω και τον θείο μου Κων/νο Χαραλ. Δεμίρη (1895-1980) που ήταν ο πρώτος σύγχρονος Ερέσιος που καταπιάστηκε με τη συγκέντρωση ιδιωμάτων τα οποία, προς το τέλος της ζωής του, είχε δώσει στον Ίαιν Μίλλερ, λάτρη της Ερεσού και πολύτιμο συνεργάτη στην παρούσα έκδοση.
Με ιδιαίτερη χαρά και περηφάνια έχουμε στα χέρια μας τη Β’ Έκδοση του βιβλίου υπό τον τίτλο «Λεξικό Γλωσσικού Ιδιώματος Ερεσού Λέσβου» κατόπιν εξαντλήσεως της πρώτης. Πρόκειται για ένα βιβλίο που από την πρώτη στιγμή αγαπήθηκε και αγκαλιάστηκε από Ερέσιους, ντόπιους και μη.
Από καιρό παρακολουθούμε τον συγγραφέα και εξαίρετο μέλος του Συλλόγου μας, κ. Χαράλαμπο Κλ. Δεμίρη, να μοχθεί για τη συλλογή υλικού, τη συγκέντρωση των λέξεων και φράσεων της ιδιαίτερης πατρίδας μας, της Ερεσού, και τον συγχαίρουμε για τον κόπο του και τις προσπάθειές του, οι οποίες δεν είναι παρά αποδείξεις της αγάπης του προς τον τόπο μας και δη της διατήρησης της παράδοσής μας, της κουλτούρας μας και εν προκειμένω του ιδιαίτερου γλωσσικού μας ιδιώματος.
Η απόφαση της επανέκδοσης του Λεξικού ελήφθη από το Δ.Σ. τη διετία 2016-17 και το παρόν Δ.Σ. προέβη στην εκπλήρωσή της, έχοντας βαθιά την πεποίθηση ότι τέτοιες προσπάθειες έχουν μοναδικό στόχο τη διαφύλαξη και τη διαιώνιση των επιμέρους στοιχείων της τοπικής μας λαογραφίας.
Το γλωσσικό ιδίωμα κάθε περιοχής αποτελεί ένα από τα στοιχεία που διαφοροποιούν τις περιοχές και τους λαούς, καθιστώντας τις κοινωνίες με αυτόν τον τρόπο αυτόνομες και ελεύθερες. Μέσα στο διάβα της ιστορίας, η γλώσσα είναι το τμήμα της όλης κουλτούρας το οποίο επηρεάζεται ταχύτερα και διαβρώνεται μέσα από ξενικές επιδράσεις. Από τη μελέτη της γλώσσας μπορεί ο καθένας να διαπιστώσει αυτές τις επιδράσεις και να εξαγάγει τα συμπεράσματά του, σχετικά με την τοπική ιστορία. Μέσα από μια τέτοια ενδελεχή μελέτη, ο αξιέπαινος συγγραφέας μας πορεύτηκε για τα συμπεράσματα και λήμματα που, με σεβασμό στην παράδοση, μας κληροδότησε.
Η παρούσα έκδοση, όπως διαπιστώνεται, είναι εμπλουτισμένη με περισσότερες λέξεις, αλλά και επαυξημένη με τα τοπωνύμια και τα παρωνύμια του τόπου μας. Οι ονομασίες των επιμέρους περιοχών της ευρύτερης έκτασης της Ερεσού, όπως επίσης και τα παρωνύμια των κατοίκων, δηλαδή τα παρατσούκλια, καταγράφονται για να διατηρηθούν ανόθευτα από τη διάβρωση των ημερών μας ως τμήματα της τοπικής μας λαογραφίας και κουλτούρας. Τα παραπάνω αποτελούν ιδιαίτερο τμήμα του Λεξικού, συγκεντρώθηκαν δε και καταγράφηκαν με τις άοκνες προσπάθειες του συγγραφέα και των συνεργατών του.
Ως Δ.Σ. του Συλλόγου των Απανταχού Ερεσίων «Ο Θεόφραστος», εκφράζουμε τα ειλικρινή μας συγχαρητήρια για το παρόν πόνημα καθώς και τα αισθήματα περηφάνιας για τον κ. Δεμίρη, ο οποίος με το δικό του τρόπο, καταγράφει και διατηρεί την Ερεσιώτικη κουλτούρα και παράδοση.
Με αισθήματα περηφάνιας και εκτιμήσεως
Το Διοικητικό Συμβούλιο
Βαΐου Π. Ελένη - Πρόεδρος
Καρύδης Ε. Νικόλαος - Αντιπρόεδρος
Παναγιωτοπούλου Γ. Ζωή – Γεν. Γραμματέας
Αδαμόπουλος Γ. Χαράλαμπος - Ταμίας
Ξενέλλης Ν. Φώτιος - Μέλος
Μέξη Αν. Πέννυ - Μέλος
Καλκανδής Κ. Παναγιώτης - Μέλος