Το γλωσσικό ιδίωμα των Ερεσίων

• Η απόστροφος σηματοδοτεί την αποκοπή φωνήεντοςannouncement

Ι. Προφορά συμφώνων

• Η προφορά μερικών συμφώνων στην Ερεσιώτικη διάλεκτο (π.χ. ζ, σ, ξ, λ) διαφοροποιείται κάπως από τη συνήθη νεοελληνική προφορά με κύριο χαρακτηριστικό την παχύτερη προφορά τους σε διάφορες περιπτώσεις. Επειδή όμως οι κανόνες της προφοράς που διατυπώνονται παρακάτω είναι σαφείς δεν θεωρήθηκε σκόπιμο να παρατεθούν στο κείμενο ειδικά σημάδια δηλωτικά της διαφορετικής προφοράς κάποιων συμφώνων.announcement

Γ

Το γ στο τέλος των λέξεων των οποίων αποκόπηκε το ι ή ει προφέρεται όπως στη συλλαβή για.

απουφάγ'
ζ'λεύγ'ς
λέγ'

Στα φωνηεντόληκτα ρήματα, στο β' και γ' πρόσωπο αναπτύσσεται μεταξύ του θέματος και της κατάληξης το γ, που προφέρεται όπως και προηγουμένως.

δ'λεύγ'ς (δουλεύεις)
δ'λεύγ' (δουλεύει)

---

Z

Το ζ πριν απ' τα φωνήεντα α, ο, ω προφέρεται κανονικά. Π.χ. ζόρ', ζα

Πριν απ' τα η, υ και πριν από σύμφωνο, προ του οποίου υπήρχε φωνήεν που αποκόπηκε, προφέρεται παχύ, όπως το γαλλικό j.

ζημιά
ζύγ'
ζ'μουσιά (ζυμωσιά)

Σημ: Στο ρήμα ζω προφέρεται παχύ (ζιώ) για να διακρίνεται από το ζο (ζώον).

---

Λ

Το λ προφέρεται όπως στη συλλαβή λια (δηλ. παχύ):

• Στα υποκοριστικά σε –ελ'.

  μουρέλ' (μικρό μωρό)

• Όσες φορές μετά απ' αυτό έχουμε αποβολή του φθόγγου ι (ι, η, υ, οι, ει, υι).

  αλ'φή (αλοιφή)

Αντίθετα όταν προηγείται φωνήεντος που υπέστη μετατροπή τότε διατηρεί τη λεπτή προφορά.

λιμός (λαιμός)

---

Ν

Το ν προφέρεται όπως στη συλλαβή νιά (δηλ. παχύ):

• Στο τέλος του β' και γ' ενικού προσώπου των ρημάτων.

  μπαίν'ς
  μπαίν'

• Όταν μετά απ' αυτό έγινε αποβολή του φθόγγου ι (ι, η, υ, ει, οι, υι).

  αξίν' (γεωργικό εργαλείο)

Στις άλλες περιπτώσεις προφέρεται ν υπερωικό, όπως στη λέξη νικρός (νεκρός).

γνέθου
γνουρίζου
νιρό

---

Ξ

Το ξ στην αρχή λέξης και πριν απ' τα φωνήεντα α, ε, ο προφέρεται κανονικά όπως το κσ.

ξαφρίζου
ξόμπλ
ξόρκ
ξ (ε) ικουμπίζουμι

Πριν από σύμφωνο και το υ προφέρεται όπως το kch.

ξτέλ'
ξτέρ'
ξύλου
ξ'λώνουμι
ξ'λουκάν'ς
ξ'λουχέρ'ς (ξυλοχέρης, αδέξιος)

Το ξ που προφέρεται απ' την ένωση χ+σ στις λέξεις που αρχίζουν από χρι προφέρεται επίσης ως kch.

Ξ'τός (Χριστός)
ξ'τιανός (χριστιανός)

Το ξ στο τέλος του αορίστου ρημάτων προφέρεται παχύ ως kch.

πιτάξ'
κράξ'
φουνάξ'

---

Π

Τα αρχικό π, προφέρεται ως μπ (b) και σε άλλες λέξεις.

σα που ξέρ'ς = σα μπου ξέρ'ς
απ' κ' πείνα = απ' κ' μπείνα

---

Ρ

Το ρ πριν από το ι προφέρεται παχύ

άκρια
αζγαριά
χουριό

---

Σ

Το σ πριν απ'τα φωνήεντα α, ε, ο διατηρεί τη συριστική προφορά του (δηλ ακούγεται σαν σφύριγμα).

σαπούν'
σέκους
σόγ'

Το σ προφέρεται ως ch

• Πριν από φωνήεν στα επιρρήματα τα σύνθετα με το ισα.

  ίσακατου
  ίσαπάνου
  ίσαπερα

• Στο επίθετο ίσους
• Πριν απ' τον φθόγγο ι (η,υ,ει,οι), πριν απ' τα σύμφωνα χ, λ, μ, ν, ρ, τ και όταν μετά απ' αυτό έχει γίνει αποβολή.

  σ'μαζώνου
  σ'νεικάζου
  σ'χαντός
  σ'τάρ
  βασ'λές

Το σ της πρόθεσης συν πριν απ' τα σύμφωνα σ, γ, δ, κ, π, τ προφέρεται όπως το γαλλικό j.

σ'μπέθιρους
σ'νουμήλικους
σ'νουνόματους

---

ΤΖ

Το τζ προφέρεται άλλοτε ως παχύ και αλλού λεπτότερο.

τζάμ' (παχύ)
τζίμπλα (λεπτό)

---

ΤΣ

Το τσ προφέρεται άλλοτε ως παχύ και αλλού λεπτότερο.

Τσουμάκ' (παχύ)
τσουγλάν'(λεπτό)

---

Ψ

Το ψ πριν απ' τα φωνήεντα α, ε, ο προφέρεται ως πσ.

ψαλτ'κό
ψάρ'
ψέφκ'ς
ψόφους

Πριν απ' το φθόγγο ι και πριν από σύμφωνο, προ του οποίου υπήρχε φωνήεν που αποκόπηκε, προφέρεται ως πch.

ψιακώνου
ψισνός
ψ'τάδ'
ψ'λουρουτώ

ΙΙ. Μεταβολές συμφώνων

Το σύμπλεγμα συμφώνων γκ μετατρέπεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε τζ. Π.χ.: ατζίστρ', ανάτζ', κάτζιλου Το δ στην αρχή της κτητικής αντωνυμίας τρέπεται σε στ (παχύ). Π.χ. δική μ' = στσή μ'. Το θ χάνεται στο μόριο θα = α (α σι δω αύριου = θα σε δω αύριο) Το κ σε κάθε συλλαβή των λέξεων τρέπεται σε τσ όταν ακολουθούν: ε, (αι) ή ι (η,υ,ει,οι) ακόμα και σύμφωνο πριν απ' το οποίο έγινε αποβολή αυτών των φθόγγων. Π.χ. κατατσέφαλα, κατρατσ'λώ, κατσίζου, τσοίτουμι, τσέφαλους, τσ'λιά, τσ'νηγώ Το ν στην αρχή και στο τέλος πολλών λέξεων αποβάλλεται: α) Στο άρθρο του (τον) β) Στα μόρια α (να), ε (δεν) Το ν μπαίνει ανάμεσα σε δυο λέξεις απ' τις οποίες η πρώτη λήγει σε φωνήεν και η δεύτερη αρχίζει από φωνήεν: Π.χ. θα-ν-έρθου. Το ντ σε γκ Π.χ. δόγκ (δόντι), κουργκσμένους (κουρντισμένος) Το τ σε ορισμένες λέξεις μετατρέπεται σε κ Π.χ. κοίχους (τοίχος), σπίκ' (σπίτι), κυρί (τυρί) Το τι σε κ Π.χ. γνουσκός (γνωστικός), πικ'νός (πετεινός), ουρσιώκ'κους (ερεσιώτικος) Το χ των λέξεων που αρχίζουν από χρι, μετά τη συγκοπή των συλλαβών –ρι και όταν ακολουθεί αυτές σ, τρέπεται σε ξ (παχύ). Π.χ. ξ'τός (Χριστός), ξ'τιανός (Χριστιανός), ξ'τούγιννα (Χριστούγεννα). Το χ διατηρείται πριν απ' το σ στο β' ενικό πρόσωπο του αορίστου των σε –ίζω και –ω ρημάτων. Π.χ. να μι φουκίχ'ς (να με φωτίσεις), θα κουπανίχ'ς (θα κοπανίσεις), θα χκυπήχ'ς (θα χτυπήσεις).

ΙΙΙ. Μεταβολές φωνηέντων

Κάθε φωνήεν που είναι άτονο ή αποβάλλεται ή εκτείνεται ή συστέλλεται. Δε συμβαίνει αυτό όταν ακολουθεί ρ. Όταν τονίζεται ποτέ δεν αποβάλλεται, αλλά μόνο εκτείνεται ή συστέλλεται. Εξαιρούνται τα φωνήεντα των μονοσύλλαβων λέξεων. Π.χ. του (το), πρου (προ) κ.λπ. Το α σε ορισμένες περιπτώσεις μετατρέπεται σε ι Π.χ. αρριβώνα (αρραβώνα), ανικούρκουδα (ανακούρκουδα) Το ε στην αρχή των λέξεων: α) Αποβάλλεται. Π.χ. 'γω, 'λεύτιρους, 'λαφρύς, 'κατό κ.λπ. β) Αλλάζει σε α. Π.χ. άξαφνα, ατζίζου, ακκλησιά, αξώπουρτα, αργαστήρ'. γ) Αλλάζει σε ο. Π.χ. όξου (έξω), όχτρα (έχθρα) δ) Αλλάζει σε ου. Π.χ. ουχτρός, Ουβριός, ε) Το άτονο ε αποβάλλεται ή τρέπεται σε ι. Π.χ. άγ'ντι = άγετε, ανάθιμα = ανάθεμα Το η αποβάλλεται: α) Στην κατάληξη –ης των παροξύτονων πρωτόκλητων. Τότε έχουμε τις εξής καταλήξεις: τ'ς, π'ς, ν'ς, φ'ς, κ.λπ. Π.χ. αράπ'ς, κάλπ'ς, αχριάν'ς, φτιξιάρ'ς. β) Σε όλες τις πτώσεις των σε –η θηλυκών βαρύτονων της α' κλίσης. Π.χ. κρίσ', μουναχουκόρ', ξαδέρφ' Το ο μόνο του ή στο δίψηφο ου, όταν είναι άτονο αποβάλλεται ή τρέπεται σε ου. Π.χ. ακ'λουθώ, βρουχή. Το ο και ου διατηρούνται όταν τονίζονται ή ακολουθεί ρ. Π.χ. πόνους, μόνους, πουρί. Όλα τα παροξύτονα δευτερόκλιτα λήγουν σε –ους και τα ουδέτερα σε –ου. Τα οξύτονα σε –ος. Π.χ. πόνους, μυστήριου, γιατρός. Το ο, σε ορισμένες περιπτώσεις, μετατρέπεται σε ι Π.χ. όπιτι (οπόταν) Το άτονο ω αλλάζει σε ου. Π.χ. μουρό = μωρό, αλλά δώρου (τονισμένο διατηρείται). Εξαιτίας αυτού τα παροξύτονα ρήματα λήγουν σε –ου, τα οξύτονα σε –ω. Π.χ. βουλιάζου, καματσιάζου, β'λώ, β'τώ (βουτώ). Σε πολλές λέξεις δεν έχουμε συγκοπή φωνήεντος εξαιτίας των εξής λόγων: α) Όταν πριν απ' το φωνήεν υπάρχει ένα απ' τα διπλά γράμματα ζ, ξ, ψ και όταν μετά απ' αυτό υπάρχουν δυο ή περισσότερα σύμφωνα. Π.χ. ζημιώνου και όχι ζ'μιώνου. β) Όταν μετά τη συγκοπή προκύπτει λέξη που μπορεί να γίνει σύγχυση με άλλη λέξη ή κάποια ασάφεια. Η αποβολή ενός φωνήεντος μπορεί να αποκαθίσταται με την αλλαγή του γένους στις περιπτώσεις όπου ακολουθεί έκπτωση της κατάληξης Π.χ. κότσ'νους, κότσιν' (κόκκινος, κόκκινη)

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Προσωπικές

γω
συ
φτός

Δεικτικές

απαφτένιους (τέτοιος)
τούτους, τούτουνας, έφτους, έιτικιους, έιτουτους, έιτσεινους, έτικια, έτικιου, τσείνους, τσείνουνας (αυτός, εκείνος)
τούκ', τούκινια, φκή, , έιτουκ' έιτσεινια, έιτσειν', τσείν' (αυτή, εκείνη)
τούτου, τούτουνα , φτό, έφτου, έιτουτου, έιτσεινου, τσείνου

Κτητικές

ενικός: μ', σ', τ', τ'ς (μου, σου, του, της)
πληθυντικός: μας, σας, τουν (μας, σας, τους)

ενικός: θ'κός μ', θ'κή μ', θ'κό μ'
πληθυντικός: θ'κοί μας, θ'κές μας, θ'κά μας

Αναφορικές

όγιους, όγια, όγιου (όποιος, -α, -ο)
όποιους, όποια, όποιου

Οριστικές

ατός (ο ίδιος)

Ερωτιματικές

κι (τι)
ντα (τι)
ποιος (ποιανού -ής- ών)

ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ

Δισταχτικά

σάματι ή σάματις (μήπως)
σάμκιμ (σάμπως, μήπως, τάχα, δήθεν)

Τοπικά

γκιστιρμέ (παράκαμψη δρόμου για συντόμευση απόστασης)
έιδου, έιδουνα, έιδουχαμ', έινα (εδώ)
έφτου (αυτού)
έφνα (εκεί πέρα)
έιτσει
κατάγιαλα (κοντά στη θάλασσα)
κατάκαρσι (εντελώς απέναντι)
καταμισί (στη μέση)
όπ, πα (πάνω)
πίζιρβα (παράμερα, απόμερα)
πούβιτα
ίσα πέρα (- μέσα, - πάνου, -κάτου)
τέρα-τέρα (άκρη-άκρη)

Χρονικά

αντίπρουψες (το βράδι της προχθεσινής μέρας)
απισπιρού (από το προηγούμενο βράδι)
δανά (τώρα)
εϊτότις, έιτουτι (τότε)
μάνι-μάνι (γρήγορα),
μπερντέν ή μπιρντέν (αμέσως)
μπρουχού (πριν)
ξώλαμπρα (μετά το Πάσχα),
όπιτι, όπιτι-τσιαπότι (κάποτε)
πέρ'σ' (πέρυσι)
πισπιρού (από βραδύς)
πόταχι (πριν από λίγη ώρα)
πού τσ' ανάρια (σπανίως)
πουτές
πότι, πότι-πότι
πριχού, προυτού
πρώμα (πρώιμα)
προμερώθι (πριν από μέρες)
σικί-σικί (με βιασύνη, γρήγορα)
ταπουλιώρας (πριν από λίγο, μόλις)
ταχιά (αύριο), ταχτέρ (πρωί)
τζέγκ'κα (αργά τη νύχτα, νυχτιάτικα)
τσιόλας
ουλουχρουνίς
χτε (χθές)

Τροπικά

α (σαν)
αψ'ά (δυνατά)
απίκου (σε ετοιμότητα)
άξ'παντα (ξαφνικά)
αρκφά (κρυφά)
έιτικινια ή έτικια ή έτικιας ή έτικινια ή έτσινας (έτσι)
κίλουγια,
μουνουκουπανιά (με μιας)
νάτικια (έτσι)
ναι τσι σόν' (ντε και καλά, οπωσδήποτε)
όκ'λουγιώ (όπως)
ίσα-ίσα
αλλιώκ'κα
ξώφαλτσα
όρτσιλόγ' (επίτηδες)
πιταυτού (επίτηδες)
σαπ (όπως π.χ όπως τα είπαμε)
σόν τσι καλά (οπωσδήποτε)
σπόρτκα (δύσκολα)
τανάστσιλα (ύπτια)
τερεφίμ (σιγά σιγά)
τσαμπούκ-τσαμπούκ (στα γρήγορα)

Ποσοτικά

καθιόλ'
κουμμάκ'
απάνου-κάτου
όσου-όσου

Βεβαιωτικά

μντά (ναι, βέβαια)
αφερίμ (μπράβο)
ιφ (ναι, βέβαια)
ταμάμ (εντάξει)

Διστακτικά

τάχατις (άραγε, δήθεν)

Αρνητικά

ε (δεν)
ό (όχι)
τσου (όχι)

ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ

Ηχ
ιγιού
γιού-γιού-γιού
γιό
να (με παρατεταμένο το α)
νταγιανάμαντιμ (φτάνει, δεν αντέχω άλλο)
ουριάτ (όπως ουστ)
πούλ'-πούλ'-πούλ' (κάλεσμα πουλερικών)

ΑΡΘΡΟ

Το αρσενικό άρθρο ο εκφέρεται ως ι (όχι η, θηλυκό)

ι Γιώργ'ς
ι μπάρμπας μ'

Αν όμως η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το άρθρο εκφέρεται ως j

jάθρουπους (γι άθρουπους)
jαθρώπ' (γ' αθρώπ')
jαλιπού (γ' αλιπού)

Η γενική του αρσενικού άρθρου αντί του συνήθως εκφέρεται ως τι

τι Μ'χάλ' του μ'λάρ'

ΥΠΟΚΟΡΙΣΤΙΚΑ

Συνηθέστερη είναι η κατάληξη -ελ' (παχύ λ)

π'λέλ'
μουρέλ'
κουρ'τσέλ'

Η κατάληση του ουδετέρου της κοινής -άδι αποκόπτεται σε -άδ'

κατσκάδ'
παρτσ'άδ'

Επίσης καταλήξεις -ούδα και -ούλα

μαυρούδα
κατσκαδούλα

ΡΗΜΑΤΑ

Αλλοιώσεις στο θέμα και στην κατάληξη ρηματικών τύπων

κάτι (κάθεται), κάτσι (κάθισε), καθούστι (κάθεστε), καθούντι (κάθονται)

βρισκόστι (βρίσκεστε)

π'δώ (πηδώ), πήδ'ξα (πήδησα)

μπουρώ, (μπορώ), μπόρισα (μπόρεσα)

Φωνήεν που αποβάλλεται στον ενεστώτα στον παρατατικό και αόριστο τονίζεται και αποκαθίσταται.

ενεστώτας: αρκ'δίζου (προχωρώ στα τέσσερα)
παρατατικός: αρκούδ'ζα

Τονιζόμενη συλλαβή που χάνει τον τόνο της στον παρατατικό και αόριστο μετατρέπει το ε (αι) σε ι και το ο (ω) σε ου.

ενεστώτας: θέλου (θέλω)
παρατατικός: ήθιλα

Το αντίθετο συμβαίνει σε μη τονιζόμενη συλλαβή που αποκτά τόνο στον παρατατικό και αόριστο.

ενεστώτας: πουνώ (πονώ)
αόριστος: πόνισα

Το τ στο γ' ενικό και πληθ. πρόσωπο του παρατατικού του ρήματος είμαι προφέρεται ως ντ (d).

ήντου (ήταν)

Στο ρήμα ζω προφέρεται παχύ (ζιώ) για να διακρίνεται από το ζο (ζώον).

Το ν προφέρεται όπως στη συλλαβή νια στο τέλος του β' και γ' ενικού προσώπου των ρημάτων.

μπαίν'ς
μπαίν'

Το ξ στο τέλος του αορίστου ρημάτων προφέρεται παχύ ως kch.

πιτάξ'
κράξ'
φουνάξ'

Στα ρήματα που αρχίζουν από π και έχουν πριν απ' αυτά αντικείμενο το κ' (δηλ το τ' [την, αυτήν]) ή πριν υπάρχει λέξη που λήγει σε ν, το π προφέρεται ως μπ (b).

κ' πήρα (την πήρα) → κ' μπήρα

Τα σ και ζ μετατρέπονται σε ημίφωνο j στην κατάληξη του ρήματος (όπου το j ισοδυναμεί με συρρικνωμένη συλλαβή).

παίjς (παίζεις)
μάjσα (μάσησα)

Τα π+σ μεατατρέπονται σε ψ.

ψτεύγου (πιστεύω)

Τα παροξύτονα ρήματα λήγουν σε –ου, τα οξύτονα σε –ω.

βουλιάζου
καματσιάζου

β'λώ
β'τώ (βουτώ)

Το μη τονιζόμενο ω μετατρέπεται σε ου.

θέλου (θέλω)
γράφου (γράφω)

Τα ρήματα με κατάληξη -εύω αναπτύσσουν ένα καταχρηστικό γ στον ενεστώτα που δεν διατηρείται στους άλλους χρόνους.

ενεστώτας: δ'λεύ-γου, δ'λεύγς (δουλέυω, δουλεύεις)
αόριστος: δούλιψα

Το ημίφωνο παχύ γ (j) χρησιμοποιείται συχνά στο β' ενικό πρόσωπο του ενεστώτα των ρημάτων σε -ζω που φωνητικά μπορεί να συμπέσει με τον αντίστοιχο τύπο άλλου ρήματος σε -σω του στιγμιαίου μέλλοντα.

παίγς (παίζεις του ρ. παίζω)
πέγς (πέσεις του ρ. πέφτω)